درد نوروپاتیک (درد عصبی) چیست؟ پیشگیری و درمان درد نوروپاتیک

ریشه درد نوروپاتیک در خودِ سیستم عصبی قرار دارد: اعصابِ آسیب‌دیده یا دچار اختلال، پیام‌های درد غیرطبیعی به نخاع و مغز می‌فرستند. این یعنی گاهی بدون هیچ ضربه یا محرک خارجی، درد احساس می‌کنید. این نوع درد هم جسم را درگیر می‌کند و هم احساسات را؛ خستگی، نگرانی، بی‌خوابی یا کاهش تمرکز ممکن است همراه آن بیاید و گاه توانایی انجام کارهای روزمره را محدود می‌کند.

شناخت دقیقِ منبعِ درد، کلیدِ انتخاب راه درمان درد نوروپاتیک است. چون درد نوروپاتیک می‌تواند از دل دیابت، زونا، سکته یا آسیب‌های نخاعی و عصبی بیرون بیاید، ابتدا باید منشأ را بشناسیم و بعد بر اساس آن برنامه درمانی و مراقبتی بچینیم. درمان‌ها معمولاً ترکیبی‌اند — دارو، فیزیوتراپی، حمایت روانی و در موارد خاص اقدامات تخصصی — و هدف هم کاهش درد و هم بازگرداندن کیفیت زندگی است. 

در این مقاله درد نوروپاتیک، علل، راه‌های تشخیص ‌و درمان درد نوروپاتیک را کامل و مفصل بررسی و تعریف می‌کنیم. 

درد نوروپاتیک چیست ؟

انجمن بین‌المللی مطالعه درد (IASP) درد نوروپاتیک را اینگونه تعریف کرده است:«درد نوروپاتیک وقتی ایجاد می‌شود که اعصاب در اثر عفونت، ضربه، فشار یا بیماری آسیب ببینند یا عملکردشان مختل شود. وقتی رشته‌های عصبی آسیب می‌بینند یا دچار اختلال عملکرد می‌شوند، پیام‌های نادرست یا بیش از حد، به مراکز درد می‌فرستند؛ نتیجه‌ این پیام‌ها، دردهای مبهم، گاهی مزمن و حس‌هایی مثل سوزش، تیرکشیدن، برق‌گرفتگی، فشار یا مورمورشدن است. 

بعضی افراد درد نوروپاتیک را به‌صورت پیوسته احساس می‌کنند و بعضی دیگر درد را به‌صورت ناگهانی و رفت‌وبرگشتی تجربه می‌کنند. گاهی لمسِ آرام یا سرما هم درد شدیدی ایجاد می‌کند. درد نوروپاتیک که به آن درد عصبی نیز می‌گویند، در اثر مشکلاتی در سیستم عصبی مرکزی (مغز و نخاع) یا آسیب در اعصاب محیطی ایجاد می‌شود. اعصاب محیطی شامل نورون‌ها و سلول‌های عصبی هستند که در سراسر بدن، پوست و اندام‌های داخلی پخش می‌شوند و پیام‌های عصبی را از مغز و نخاع به اندام‌ها ‌و برعکس انتقال می‌دهند. 

بیماری‌ها و شرایط متعددی باعث آسیب عصبی می‌شوند؛ برای مثال دیابت، زونا (هرپس)، سکته مغزی، برخی عفونت‌ها، نورالژی سه قلو یا مصرف طولانی‌مدت الکل. این درد می‌تواند کیفیت زندگی روزمره را تحت تاثیر قرار دهد.

انواع دردهای نوروپاتیک

برای درک بهتر انواع درد نوروپاتیک، ابتدا خود درد را تعریف می‌کنیم. درد تجربه‌ای ناخوشایند حسی و عاطفی است که می‌تواند بر کیفیت زندگی، سلامت جسمی و روانی و حتی روابط اجتماعی و شغلی فرد تاثیر بگذارد.

از نگاه کلی، دو نوع اصلی درد وجود دارد:

• درد ناشی از تحریک گیرنده‌های درد: مثل وقتی که پای شما ضربه می‌خورد یا سوختگی ایجاد می‌شود.
• درد نوروپاتیک یا درد عصبی: وقتی به اعصاب یا سیستم عصبی مرکزی آسیب برسد یا عملکردشان تغییر کند، پیام‌های نادرست به مغز می‌رسد و فرد درد را تجربه می‌کند، حتی اگر عامل خارجی وجود نداشته باشد.

برای درک بهتر دردهای نوروپاتیک، می‌توان آنها را در این دسته‌ها، طبقه‌بندی کرد:

۱. انواع درد نوروپاتیک بر اساس محل درگیری

• درد نوروپاتیک محیطی: آسیب در اعصاب محیطی رخ داده است، مثل نوروپاتی دیابتی یا درد پس از زونا
• درد نوروپاتیک مرکزی: آسیب در مغز یا نخاع است، مثل درد پس از سکته یا ضایعه نخاعی

۲. انواع درد نوروپاتیک بر اساس گسترهٔ اعصاب درگیر

• تک‌عصبی (مونوانوروپاتی): فقط یک عصب گرفتار است، مثل سندروم تونل کارپال
• چندعصبی (پولی‌نوروپاتی): چندین عصب به‌طور هم‌زمان درگیر می‌شوند، مثل نوروپاتی دیابتی

۳. انواع درد نوروپاتیک بر اساس الگوی علائم

• درد مداوم و سوزشی
• درد ناگهانی شبیه برق‌گرفتگی
• درد برانگیخته با لمس یا سرما
• بی‌حسی یا مورمور همراه با درد

چند نمونه آشنا از این گروه دردها شامل نورالژی سه‌قلو (دردهای تیز در صورت)، نوروپاتی دیابتی (سوزش و مورمور در پاها و دست‌ها)، درد بعد از زونا، و درد بعد از سکته است.

علل درد نوروپاتیک یا درد عصبی چیست؟

درد نوروپاتیک دردی است که گاهی با علت نامعلوم آغاز و ادامه می‌یابد. بعد از بررسی مقالات متعدد، می‌توان دلایل درد نوروپاتیک را در این دسته‌ها جست‌وجو کرد. 

بیماری های ایجاد کننده درد نوروپاتیک

در اغلب موارد درد نوروپاتیک، مشکل اصلی نیست، بلکه ما را متوجه بیماری اصلی می‌کند. بیماری‌ها یا شرایطی که به اعصاب فشار وارد می‌کنند یا عملکردشان را تغییر می‌دهند، می‌توانند باعث ایجاد درد نوروپاتیک شوند. بیماری‌هایی از جمله: 

دیابت: تقریباً ۳۰٪ موارد نوروپاتی مربوط به دیابت است. قند خون بالا به‌تدریج به عروق ریز و اعصاب آسیب می‌زند؛ در نتیجه ممکن است ابتدا بی‌حسی و سپس سوزش در دست‌ها یا پاها تجربه شود.

ام‌اس (MS): مالتیپل اسکلروزیس بیماری التهابی است که با آسیب به سلول‌های عصبی منجر به درد عصبی می‌شود. 

سرطان و درمان‌های آن: درمان‌های سرطان مثل شیمی‌درمانی، پرتودرمانی یا جراحی ممکن است به اعصاب آسیب برسانند و درد عصبی ایجاد کنند.

سندروم تونل کارپال و سیاتیک: فشار یا آسیب به عصب در نقاط مشخص مثل کمر، می‌تواند در دست‌ها یا از کمر تا پا، درد عصبی ایجاد کند. 

تصادف و سانحه‌هایی که باعث آسیب‌ به نورون‌ها می‌شوند

تصادف یا ضربه‌ای که مستقیماً به عصب یا به ستون فقرات وارد شود، می‌تواند پایهٔ درد نوروپاتیک را بسازد. حتی وقتی بافت، عضله یا مفصل بیرونی بهبود پیدا کند، خودِ عصب گاهی به‌طور کامل ترمیم نمی‌شود؛ در نتیجه رشته‌های عصبی پیام‌های اشتباه یا بیش‌از‌حد به مغز می‌فرستند و درد سال‌ها ادامه پیدا می‌کند.

نکات کلیدی که خوب است بدانید:

• ضربه‌های شدید مثل تصادف رانندگی، افتادن یا زخم‌های نافذ می‌توانند عصب را مستقیم آسیب بزنند.
• شکستگی‌ها، دررفتگی‌ها یا جراحی‌هایی که نزدیک ستون فقرات، لگن یا اندام‌ها هستند، ممکن است ریشه‌های عصبی را تحت فشار یا آسیب قرار دهند.
• فتق دیسک یا فشردگی نخاع و ریشه‌های عصبی معمولاً با درد تیرکشنده و پخش‌شونده از کمر به پا (سیاتیک) همراه‌اند.
• گاهی درد بلافاصله شروع می‌شود و گاهی هفته‌ها یا ماه‌ها بعد از حادثه ظاهر می‌شود؛ ولی هر دو حالت قابل دنبال کردن و مدیریت‌ هستند.

عفونت‌های ایجادکنندۀ درد نوروپاتیک

عفونت‌ها می‌توانند مستقیم یا غیرمستقیم به اعصاب آسیب بزنند و دردِ عصبی ایجاد کنند. در ادامه مهم‌ترین عفونت‌هایی که معمولاً با درد عصبی مرتبط‌اند را بررسی می‌کنیم:

• زونا (ویروس واریسلا-زوستر یا ویروس آبله مرغان): این ویروس بعد از فعال شدن دوباره، در امتداد یک عصب حرکت می‌کند و درد شدیدی به‌جا می‌گذارد؛ گاهی درد ماه‌ها بعد از بهبود جوش‌ها هم ادامه دارد که به آن درد پساهرپتیک می‌گویند. 
• HIV / ایدز: ویروس HIV به فیبرهای عصبی آسیب می‌زند و بیمار اغلب سوزش یا تیرکشیدنِ پایدار در دست‌ها و پاها را گزارش می‌دهد.
• سیفلیس (مرحله نوروسیفیلیس): در مراحل پیشرفته سیفلیس، عامل بیماری مستقیماً سیستم عصبی را درگیر می‌کند و دردهای بی‌علت یا سوزشی ایجاد می‌کند.
• باکتری‌ها و عفونت‌های خاص: بعضی میکروب‌ها مثل عامل بیماری لایم یا مایکوباکتریوم لپره هم به اعصاب آسیب می‌زنند و درد مزمن بر جای می‌گذارند.

نکته: اگر قبلاً زونا، HIV، سیفلیس یا عفونت دیگری داشته‌اید و حالا دچار درد ماندگار، سوزش یا بی‌حسی شده‌اید، با متخصص درد و یا پزشک خود در میان بگذارید. 

قطع عضو 

سندرم اندام خیالی یا phantom limb pain شکلی از درد نوروپاتیک است که بعد از قطع عضو ایجاد می‌شود. مغز همچنان تصور می‌کند عضو وجود دارد و درد یا حس‌هایی مانند سوزش، برق‌گرفتگی، فشار یا حرکتِ غیرطبیعی را از آن عضو دریافت می‌کند. در واقع، اعصاب اطراف محل قطع‌شده پیام‌های نامنظم و نادرست به مغز می‌فرستند و همین پیام‌ها درد فانتوم را تولید می‌کنند. درد فانتوم فقط مربوط به دست یا پا نیست؛ انگشتان، گوش یا هر عضو جراحی‌شده هم ممکن است تحت‌تأثیر قرار بگیرند.

فیبرومیالژیا و درد عصبی

 فیبرومیالژیا ترکیبی از درد نوروپاتیک و اختلال در پردازش درد در مغز است. یعنی در فیبرومیالژیا هم آسیب جزئی سلول‌های عصبی رخ می‌دهد و هم حساسیت مرکزی نسبت به درد افزایش می‌یابد. بنابراین، حتی کمترین تماس هم ممکن است به درد منجر شود. درد ناشی از فیبرومیالژیا معمولاً به‌صورت سوزش، تیرکشیدن یا فشار ملایم ولی مداوم احساس می‌شود و بیش از سه ماه طول می‌کشد. 

افسردگی و دلایل روانشناختی درد نوروپاتیک

درد نوروپاتیک و افسردگی در یک چرخه تقویت‌شونده، یکدیگر را بازتولید می‌کنند. فردی که مدت‌ها با درد مزمن زندگی کرده، به‌تدریج دچار خستگی، ناامیدی و کناره‌گیری اجتماعی می‌شود؛ این وضعیت می‌تواند زمینه‌ساز افسردگی باشد. شروع دوره‌های افسردگی باعث می‌شود بدن نتواند درد را به‌خوبی کنترل کند. به همین دلیل، افسردگی و درد عصبی یکدیگر را تقویت می‌کنند.

پژوهش‌ها نشان داده‌اند سروتونین در طناب نخاعی با فعال کردن نورون‌های میانجی، موجب آزادسازی اندورفین‌های درون‌زاد می‌شود و در نتیجه حس درد را کاهش می‌دهد. در افسردگی به دلیل کاهش سروتونین، این مکانیسم طبیعی تسکین درد ضعیف شده و فرد درد را شدیدتر احساس می‌کند. این سازوکارها به ایجاد یک چرخهٔ خودتقویت‌شونده بین درد نوروپاتیک و افسردگی منجر می‌شوند؛ به‌طوری که هر یک، دیگری را تشدید می‌کند.

سایر دلایل درد نوروپاتیک: 

• کمبود ویتامین B
• مشکلات تیروئید
• مشکلات عصب صورت
• آرتریت در ستون فقرات

درد نوروپاتیک چه علائمی دارد؟

علائم درد نوروپاتیک همیشه یکسان نیستند و هر فرد می‌تواند تجربه‌ای متفاوت داشته باشد. اما چند نشانه مشترک وجود دارد که به تشخیص این نوع درد کمک می‌کند:

• درد خودبه‌خودی: بدون دلیل مشخص ممکن است حس سوزش، تیرکشیدن، شوک الکتریکی یا سوزن‌سوزن شدن ایجاد شود.
• حساسیت غیرمعمول به لمس یا سرما (آلودینیا): لمس سبک یا تماس با محرک‌های معمولاً بی‌ضرر، مثل کشیده شدن پارچه روی پوست، می‌تواند درد شدیدی ایجاد کند.
• افزایش شدت درد (هیپرآلژزیا): محرک‌های دردناک معمول مثل فشار یا گرما، بیش از حد طبیعی دردناک حس می‌شوند.
• کاهش یا تغییر احساس درد (هیپوآلژزیا یا دیس‌استزیا): گاهی محرک دردناک، کمتر از حد انتظار احساس می‌شود یا به شکل حس‌های عجیب و ناخوشایند بروز می‌کند.
• بی‌حسی یا کرختی: ممکن است همراه با درد یا به‌طور جداگانه وجود داشته باشد.
• تاثیر بر زندگی روزمره: درد مداوم می‌تواند خواب را مختل کند، باعث خستگی و اضطراب شود و کیفیت زندگی را پایین بیاورد.

راه‌های تشخیص درد عصبی یا درد نوروپاتیک

برای تشخیص درد نوروپاتیک، مهم‌ترین قدم معاینه دقیق توسط پزشک است. او ابتدا به توضیحات شما درباره نوع درد، محل آن و شرایطی که درد را تشدید یا آرام کرده، توجه می‌کند. سپس بررسی می‌کند که آیا احتمال آسیب یا اختلال در اعصاب وجود دارد یا نه. اگر لازم باشد، برای روشن‌تر شدن منبع درد از آزمایش‌های تکمیلی کمک گرفته می‌شود. بعضی از این روش‌ها عبارت‌اند از:

• MRI: برای بررسی ستون فقرات یا مغز و تشخیص مشکلاتی مثل فشار روی عصب.
• بررسی هدایت عصبی و نوار عضله (EMG): برای سنجش عملکرد اعصاب و عضلات و پیدا کردن محل دقیق آسیب.
• آزمایش خون: برای کشف بیماری‌هایی که می‌توانند به اعصاب آسیب برسانند، مثل دیابت یا عفونت‌ها.

درد نوروپاتیک با آزمایش قابل تشخیص است؟

بله، ولی در واقع تشخیص درد نوروپاتیک فقط بر پایه یک آزمایش نیست، بلکه ترکیبی از شنیدن دقیق شرح حال بیمار، معاینه و تست‌های کمکی است. این روند کمک می‌کند پزشک به تصویری روشن از منبع اصلی درد برسد و درمان مناسب را انتخاب کند.

دردهای عصبی به کجا می‌زند؟

دو حالت کلی پیش می‌آید: یا درد همان‌جایی حس می‌شود که عصب آسیب دیده، یا درد در ناحیه‌ای دیگر ظاهر می‌شود.

۱. درد موضعی در همان‌جایی که عصب آسیب دیده
در این حالت، عصبِ درگیر مستقیماً باعث درد در همان ناحیه می‌شود. مثل وقتی که عصب صورت درگیر می‌شود و درد تیزِ نورالژی سه‌قلو در همان طرف صورت احساس خواهد شد.

۲. درد منتشر یا پخش‌شونده که از محل آسیب دور می‌شود
گاهی عصبِ آسیب‌دیده درد را به نواحی دیگر می‌فرستد یا همان مسیر عصبی را دنبال می‌کند و در نقطه‌ای دورتر ظاهر می‌شود. درد نوروپاتیک پخش‌شونده مثل سیاتیک که عصبِ فشرده در کمر، ساق پا را به درد می‌آورد. از مثال‌های دیگر درد منتشر، آسیب عصب‌های خودمختار است که در اثر آن، درد در اندام‌های داخلی منتقل می‌شود، مثلاً احساس ناراحتی در ناحیهٔ شکم یا قفسهٔ سینه.

نکتهٔ عملی و کوتاه: اگر درد در جایی ظاهر می‌شود که انتظار ندارید، حتماً به پزشک توضیح دهید کجا و چطور درد پخش می‌شود. زیرا دانستن مسیر درد کمک می‌کند پزشک عصبِ درگیر را پیدا کند و درمان هدفمندتری پیشنهاد دهد.

راه‌های درمان درد نوروپاتیک

با تشخیص دقیق، انتخاب درمان مناسب ساده خواهد شد، چراکه درمان درد نوروپاتیک را براساس منشا و دلیل درد تنظیم می‌کنیم. در ادامه روش‌های درمانی رایج درد نوروپاتیک را آورده‌ایم تا بدانید چه گزینه‌هایی پیش روی شماست و چه انتظاری داشته باشید.

• شناسایی دلیل درد و اقدام برای رفع بیماری اصلی
  با مشخص شدن دلیل اصلی درد، اقدامات بعدی باید برای رفع یا کنترل بیماری ایجاد کننده درد، انجام شود. برای‌مثال، در نوروپاتی دیابتی، کنترل قندخون باعث کندشدن آسیب به نورون‌های عصبی و کاهش درد می‌شود. 
• داروهای ضدالتهابی، ضدافسردگی و ضدتشنج درمان درد نوروپاتیک
  داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی مثل ایبوپروفن و ناپروکسن، داروهای ضدافسردگی خاص مثل آمی‌تریپتیلین یا دولوکستین و داروهای ضدتشنج مثل گاباپنتین و پرگابالین از داروهایی هستند که برای درمان درد نوروپاتیک تجویز می‌شوند تا با کاهش درد، زندگی روزمره راحت‌تر شود. 
• داروهای موضعی درد نوروپاتیک
  چسب لیدوکائین یا کرم کپسایسین برای دردهای محدود بسیار کاربردی‌ هستند و عوارض کمتری نسبت به روش‌های خوراکی دارند.
• اوپیوئیدها
  برای برخی بیماران، داروهایی مانند ترامادول اثر دارند؛ ولی خطر وابستگی آنها بیشتر است.
• فیزیوتراپی و توانبخشی
  تمرین‌های هدفمند، کشش، تقویت و حرکت دادن عضله‌ها ضمن حفظ توانایی، جلوی ضعیف شدن آنها را می‌گیرد و به کاهش درد کمک می‌کند.
• بلوک عصبی
  زمانی استفاده می‌شود که درد شدید و مقاوم باشد. پزشک داروی بی‌حس‌کننده یا داروی دیگری را در نزدیکی عصب تزریق می‌کند تا انتقال درد قطع شود. این روش موقتی است اما می‌تواند اثرگذار باشد.
• تحریک نخاعی یا تحریک عصبی (Neurostimulation)
  دستگاه‌های تحریک‌کننده مشابه ضربان‌ساز قلب، زیر پوست قرار می‌گیرد و از انتشار درد به مغز جلوگیری می‌کند. این روش در موارد مقاوم به درمان کاربرد دارد. 
• جراحی در صورت وجود علت ساختاری
  وقتی فشار مکانیکی یا ضایعهٔ مشخصی روی عصب وجود داشته باشد، مثلاً فتق دیسک که ریشه عصبی را فشرده کرده، جراحیِ اصلاحی می‌تواند منبع درد را برطرف کند.
• مداخله روانشناختی و بهبود سبک زندگی
  اضطراب، افسردگی و بی‌خوابی درد را تشدید می‌کنند. دریافت تراپی، آموزش مدیریت درد، تمرینات مایندفولنس، خواب کافی، ورزش منظم و کاهش استرس ابزارهایی عملی و موثر برای کاهش درد هستند.

بهترین درمان درد نوروپاتیک، برنامه ترکیبی شامل دارو، فیزیوتراپی، کنترل بیماری ایجاد‌کننده درد، حمایت روانی و در صورت نیاز مداخلات تخصصی یا جراحی است. انتخاب درمان وابسته به تشخیص بیماری، شرایط بیمار و صلاح‌دید پزشک است. 

برای درمان درد نوروپاتیک به چه پزشکی مراجعه کنیم؟

درد نوروپاتیک معمولاً به‌سادگی با مسکن‌های معمولی آرام نمی‌شود، چون ریشه آن در خود اعصاب است. اگر علت اصلی درست شناسایی نشود یا درمان تحت نظر متخصص درد انجام نشود، نه‌تنها نتیجه‌ای به دست نمی‌آید، بلکه زمان و هزینه هم از دست می‌رود و حتی ممکن است در این میان، بیماری عامل درد پیشرفت کند.

اینجاست که تجربه و نگاه تخصصی اهمیت پیدا می‌کند. دکتر آرمان طاهری، متخصص درد، با بررسی دقیق شرایط شما و تشخیص علت اصلی، مسیر درمانی مناسب را پیشنهاد می‌کنند؛ چه کنترل بیماری زمینه‌ای باشد، چه درمان دارویی و یا روش‌های تخصصی‌تر مثل بلوک عصبی یا تحریک اعصاب. این یعنی شما از همان ابتدا، درمانی هدفمند و علمی دریافت می‌کنید و قدمی مطمئن‌تر برای کنترل درد و بازگشت به زندگی عادی برمی‌دارید.

چگونه می توان از دردهای نوروپاتیک پیشگیری کرد؟

جلوگیری کامل از دردهای نوروپاتیک همیشه امکان‌پذیر نیست، ولی می‌توان با چند تغییر ساده در سبک زندگی، احتمال بروز آن را کمتر کرد.

•  ترک سیگار یکی از مهم‌ترین کارهاست، چون نیکوتین به جریان خون اعصاب آسیب می‌زند. 
• ورزش منظم هم کمک می‌کند جریان خون و قدرت عضلات تقویت شوند. 
• تغذیه سالم با میوه، سبزی، غلات کامل و پروتئین‌های کم‌چرب، مواد لازم برای سلامت اعصاب را فراهم می‌کند. 
• کاهش یا حذف مصرف الکل تا حد زیادی آسیب به اعصاب را کم کرده و احتمال بروز درد نوروپاتیک را کاهش می‌دهد.

اگر دیابت دارید، کنترل دقیق قند خون و رسیدگی روزانه به سلامت پاها بسیار ضروری است؛ چون نوروپاتی دیابتی یکی از شایع‌ترین علت‌های درد عصبی به شمار می‌رود. مراقبت مداوم و توجه به این نکات می‌تواند نقش بزرگی در کاهش خطر و شدت این دردها داشته باشد.

امیدواریم این مقاله برای شما مفید بوده باشد. در بخش نظرات می‌توانید پرسش‌های خود را مطرح کنید تا خیلی زود به آنها پاسخ دهیم. 

پرسش‌های متداول